FEMINIST 3, teksten Anneke van Baalen & Marijke Ekelschot, Illustraties Annet Planten.
Amsterdam 1982, De Bonte Was
21
De tegenwoordige sociale wetenschappen zijn allemaal op hen gebaseerd. De onderlinge
overeenkomsten tussen deze zo verschillend lijkende richtingen, worden pas duidelijk wanneer zij
tegenover de pogingen worden gezet om wèl een samenhang in de menselijke geschiedenis te
konstrueren. De gigantiese onderneming om de goddelijke wetten te vermenselijken werd gedragen
door de Duitse filosoof Hegel. Hij had de grondstelling van de teologie omgekeerd: het is niet zo
dat een volmaakte God een onvolmaakte wereld heeft geschapen, nee, de wereldgeest ontwikkelt
zich met en door de menselijke geschiedenis tot een steeds verdere volmaaktheid.
Hegel: de wereldgeest: het ik en de ander + identiteit van denken en werkelijkheid
Een deel van de terminologie van Hegel hebben we al bij Simone de Beauvoir leren kennen. Hegel
ontleende die terminologie, over het Ik en de Ander, aan zijn voorganger Fichte, die uit het
bewustzijn, het Ik, de hele wereld wilde afleiden. Als eerste stap ging hij ervan uit dat het Ik
zichzelf ‘stelde’.
‘Uit dit eerste stellen alleen kan het wereldgeheel echter niet tot aan-zijn komen. Er ontbreekt een
bewegend element; wat ontbrak was, als voorwaarde van de ontplooiing van het Ik, een weerstand.
Daarom had Fichte als tweede stap gesteld dat het Ik een niet-ik aan zich ‘tegenoverstelde’. Op de
eerste stelling (these) volgde dus een tweede, die in tegenstelling is tot de eerste (anti-these). Ik en
niet-Ik kunnen evenwel niet als elkander uitsluitende tegendelen blijven bestaan. Een derde these is
nodig, waarin de geldigheid van beide in zo verre wordt ingeperkt dat zij elkander niet meer
uitsluiten (synthese).’ (Störig, II, p. 187)
Bij Fichte was het Ik de wereld zelf; Hegel ontleende aan diens kritikus Schelling de omkering
daarvan: niet de natuur is het produkt van de geest, maar de geest is het produkt van de natuur. De
natuur is oorspronkelijk geest: natuur en geest, werkelijkheid en idealiteit zijn in de diepe grond
identiek. Daarom is de dialektiek tussen het Ik en het niet-Ik bij Hegel niet een eigenaardigheid van
het bewustzijn, van denken, maar een eigenschap van de werkelijkheid.
Störig legt ons dan uit dat Hegel een diepere betekenis aan het begrip ‘synthese’ geeft:
‘In Hegels synthese worden these en antithese niet beperkt, maar ‘opgeheven’ – in de drievoudige
zin, die dit vooral in de Duitse taal heeft: ten eerste opgeheven in de zin van terzijde gesteld (een
wet wordt opgeheven); ten tweede in de zin van ‘bewaard, in reserve gehouden’, derhalve niet
vernietigd maar in een hogere eenheid bewaard en levend gehouden; ten derde ‘opgeheven’,
namelijk op een hoger niveau gebracht, waar zij niet meer als uitsluitende tegenstellingen werken.
Zo kan de wereldgeest zich dan door individuen en volkeren heen verder ontwikkelen. Misschien
denken die, dat ze hun eigen doelen nastreven maar dat is een ‘list der rede’, die, boven deze
ingebeelde doeleinden uit, het histories noodzakelijke met de handelende personen als werktuig
verwezenlijkt.’ (Störig II, 194)
Hegel zelf dacht dat in het Pruisiese absolute staatssysteem, waar hij de officiële filosoof was, de
voltooiing van de absolute geest bereikt was. Het individu kon door onderwerping aan deze staat
volmaaktheid bereiken.
De dialektiek hield daar echter niet op (Störig suggereert dan ook een list der rede). Ook Hegel kon
weer worden omgekeerd.
De wereldgeest op de voeten: Marx en Engels over de dialektiek van arbeid en uitbuiting
Marx en Engels wisten immers, zoals bekend, Hegel zelf weer ‘op zijn voeten te zetten’. Zij
maakten daarbij gebruik van een andere omkering van het religieuze denken: die van Feuerbach.
Zijn materialistiese teorie stelde dat niet God de mens gemaakt heeft, maar andersom. Marx en
Engels kombineerden Hegel en Feuerbach tot histories-materialisme. Dan is het niet meer juist om
 |
 |
 |
 |