A.C. van Baalen & M.C.F.Ekelschot, Geschiedenis van de Vrouwentoekomst. Amsterdam 1980, De Bonte Was
Hoofdstuk 7 Van feodalisme naar kapitalisme; van heerschappij naar manschappij
161
de heksen alleen nog maar het symbool voor een blindelings geloof in de vrouwelijke
slechtheid waren.
En de autoriteiten reageerden inderdaad verschillend. In Spanje, Italië, Polen, de Lage
Landen waren er vlagen van heksenvervolgingen; in Schotland, Frankrijk, de Duitse staten
en de zwitserse confederatie waren ze massaal en hardnekkig. In Engeland vond nauwelijks
heksenvervolging op grote schaal plaats, hoewel er wel enkele honderden vrouwen werden
opgehangen wegens magiese praktijken. In Nederland hielden de heksenvervolgingen in het
begin van de zeventiende eeuw op; de laatst overgebleven heksenwaag (een overblijfsel van
het godsoordeel; het gewicht van een vrouw werd geschat; als ze 'gewogen was en te licht
bevonden' was ze een heks) in Oudewater werd zelfs gebruikt door buitenlandse vrouwen
die in hun eigen land beschuldigd waren en op de 'eerlijke' waag een certifikaat kregen dat
hun gewicht in orde was.
In Engeland en in het Nederland van de zeventiende eeuw was de noodzaak van de
heersende mannen om massaal lichamelijk geweld tegen vrouwen te gebruiken kennelijk
niet aanwezig. Hun nieuwe verbanden waren al sterk genoeg. In het verstedelijkte Nederland
waren de vrouwen al voor een groot deel tot huisvrouw gemaakt, in Engeland waren zij
onmisbaar voor huisindustrie en manufaktuur; zij waren daar ijverig voor de mannen aan het
werk in volstrekte afhankelijkheid, zonder eigen grond of gereedschap. In Oost-Europa
bestond nog feodale overheersing (in Rusland begon het feodalisme zelfs pas in de vijftiende
eeuw); daar was het ook niet nodig. Alleen in de gebieden waar de oude uitbuitingssystemen
verzwakt, en de nieuwe nog niet sterk genoeg waren, sloeg de vrouwenhaat om in uitroeiing
van vrouwen.
Het psychies geweld tegen de heks, dat wil zeggen tegen de seksualiteit, levenbrengende en
genezende krachten en samenwerking van vrouwen, heeft echter in Nederland en Engeland
net zo hard gewerkt als in de rest van Europa. Alleen hoefden daar niet zo veel vrouwen
vermoord te worden; de verhoudingen waren al zo 'modern' geworden dat de dreiging met
geweld al voldoende was om vrouwen op haar plaats te houden, zij waren al 'onteigend'. En
juist in deze 'moderne', 'vrijzinnige' landen is het beeld van de oude vrouw het verst met dat
van de heks samengevallen. Juist daar is het prestige van de oude vrouwen het grondigst
vernietigd.
Absolutisme en Verlichting
Al lukte het vorsten, kerkelijke autoriteiten, rechters, theologen en artsen niet zo goed om
zichzelf te
houden aan hun eigen beginselen van verstandig, vaderlijk beleid, hun machtsmiddelen
waren groot genoeg om de oude vormen van menselijke, dus vooral vrouwelijke werk- en
omgangsverhoudingen te vernietigen. De heksen vervolgingen waren een negatieve uiting
geweest van hun wens om de onderdanen rationeel, met het verstand, te besturen. Intussen
kwam er ook van alles op gang waarin die wens op een andere manier tot uiting kwam.
De 'Verlichting' was een geesteshouding die zowel bij de heerschappij van de absolute
vorsten paste, als bij de nieuwe kapitalistiese bedrijvigheid van 'vrije ondernemers'; een
mentaliteit die probeerde de samenleving op zo'n manier te beïnvloeden dat er 'betere'
onderdanen zouden ontstaan.
We hebben al gezien hoe de absolute vorsten hun macht opbouwden met behulp van de
welvaart van hun onderdanen: welvaart die grotendeels op roofhandel gebaseerd was. Ze
moesten daarvoor veel oorlogen voeren, belasting heffen en besturen. Het verbrokkelde
rechts- en bestuurssysteem van de middeleeuwen moest tot één samenhangend geheel
gemaakt worden. Rovers en dieven moesten bestreden worden; overal werden wegen
aangelegd.
Het hele leven werd door ambtenaren begeleid. Vooral de franse koningen waren altijd
slecht bij kas en namen dan hun toevlucht tot het verkopen van steeds meer ambten; de
ambtenaren wilden hun investeringen ruimschoots terugverdienen en namen dan hun
 |
 |
 |
 |