De Bonte Was, VROUWEN OVER HULP BIJ ZIEKTE EN PROBLEMEN, Amsterdam 1978
58
getroffen vrouw. Een lichte invaliditeit was één ding, maar heftige aanvallen was wat anders.
Dus hysterie bracht artsen in het nauw. Het was wezenlijk voor hun beroepsmatige zelfrespekt
om óf een lichamelijke grond voor de ziekte te vinden en hem te genezen, óf hem aan de kaak te
stellen als een handige vertoning.
Er was bewijsmateriaal genoeg voor de laatste opvatting. Met stijgende achterdocht begon de
mediese literatuur te vermelden dat hysteriese vrouwen nooit een aanval hadden wanneer ze
alleen waren, en alleen omvielen als er iets zachts was om op te vallen. Eén dokter beschuldigde
hen ervan dat ze hun haar zo opstaken dat het weelderig zou neervallen wanneer ze flauwvielen.
Het 'hysteriese type' begon gekenmerkt te worden als een 'kleine tiran' met een 'machtsbehoefte'
ten aanzien van haar echtgenoot, bedienden en kinderen, en, zo mogelijk, haar arts. Volgens de
opvattingen van de historika Carroll Smith-Rosenberg zat er een grond van waarheid in de
beschuldigingen van de artsen: de hysteriese aanval moet voor veel vrouwen de enige
aanvaardbare uitbarsting - van woede, wanhoop, of eenvoudig van energie - geweest zijn die
mogelijk was. Maar als een vorm van opstandigheid was hij natuurlijk zeer beperkt. Hoeveel
vrouwen er ook toe over gingen, het bleef een volledig individuele aangelegenheid. Hysteriese
vrouwen verenigden zich niet om te gaan vechten. Als machtsspel kon het krijgen van een
hysteriese aanval een kortdurend psychologies overwicht over een echtgenoot of een dokter
opleveren, maar uiteindelijk speelde zo'n aanval toch de medici in de kaart door hun voorstelling
van vrouwen als irrationeel, onvoorspelbaar en ziek, te bevestigen.
Over het geheel genomen lieten artsen echter niet af te verkondigen dat hysterie een echte ziekte
was, een ziekte van de baarmoeder, de uterus (hysterie komt van het griekse woord voor
baarmoeder, husteros). Zij bleven ongeschokt in hun overtuiging dat hun huisbezoeken en hoge
rekeningen absoluut noodzakelijk waren. Eri toch namen ze tegelijkertijd in hun behandelingen
en hun geschriften, een steeds kwader en dreigender toon aan. Een arts schreef: 'Het kan soms
raadzaam zijn om in de aanwezigheid van de patiënte op besliste toon te spreken over de
noodzaak om haar kaal te scheren, of haar een koud bad te geven, als ze niet gauw beter is.' Hij
gaf daarne een 'wetenschappelijke' rechtvaardiging voor deze behandeling door te stellen: 'De
kalmerende invloed van angst kan soms, zoals ik heb waargenomen, de opwinding van de
zenuwcentra doen verminderen.' Smith-Rosenberg schrijft dat artsen aanbevalen om hysteriese
vrouwen te verstikken tot hun aanvallen ophielden, verder om ze in het gezicht te slaan met natte
handdoeken, en ze tegenover hun familie en vrienden te vernederen. Ze haalt dr. F. C. Skey aan:
'Belachelijk maken is ten opzichte van een vrouw met een gevoelige ziel een machtig wapen...
maar er is geen emotie die zo doelmatig is als angst en de dreiging van persoonlijke kastijding...
zij plegen te luisteren naar de stem van het gezag.' Hoe meer vrouwen er hysteries werden, hoe
bestraffender de dokters gingen optreden tegenover deze ziekte. En tegelijkertijd begonnen ze de
ziekte overal te zien, net zo lang tot ze iedere onafhankelijke daad van een vrouw, vooral een
feministiese, als 'hysteries' bestempelden. Met de hysterie was de kultus van de vrouwelijke
invaliditeit tot zijn logies einde gevoerd. De samenleving had rijke vrouwen aangewezen voor
een leven van beperking en inaktiviteit, en de mediese wetenschap had dit gerechtvaardigd door
vrouwen te beschrijven als wezenlijk en aangeboren ziek. Tijdens de epidemie van hysterie
aanvaardden de vrouwen hun aangeboren 'ziekheid' en ontdekten ze tegelijkertijd een manier om
in opstand te komen tegen een ondragelijke sociale rol. De ziekte, die een manier van leven was
geworden, werd een vorm van rebellie, en de mediese behandeling, die altijd al sterke bijklanken
van dwang had gehad, onthulde zichzelf openlijk als onderdrukkingsinstrument.
Maar hysterie is meer dan een bizarre kronkel in de geschiedenis van de geneeskunde. De 19e-
eeuwse hysterie-epidemie had een blijvend betekenis omdat deze een inleiding was tot een totaal
nieuwe 'wetenschappelijke' benadering in het medies besturen van vrouwen. Terwijl het konflikt
tussen vrouwen en hun artsen in Amerika rond de hysterie eskaleerde, begon Sigmund Freud in
Wenen te werken aan een behandeling die de ziekte volledig van het terrein van de gynaekologie
 |
 |
 |
 |